Alas-tres ng madaling-araw. Nakaupo si Minda sa gilid ng kama sa inuupahang kuwarto sa ibang bansa, hawak ang cellphone na may basag sa sulok. Sa labas, humahampas ang buhangin sa ilaw ng poste; parang niyebeng dilaw sa layo, pero sa malapitan, tusok sa mata.
“Anak, kumusta ang defense mo?” bulong niya sa voice note. “Nagpadala ako. Konti lang, pero sana abot.”
Sa Pilipinas, si Lila ay nakaupo sa lamesa, tinatantiya kung ilang pahina pa ang ipi-print para sa final thesis. “Lola,” aniya, “sapat kaya ‘to?”
Umupo sa tabi niya si Lola Iday. “Kapag may kulang, sumasapat kapag may dasal,” nakangiting tugon nito.
Hindi alam ni Lila kung bakit tuwing kakapusin sila, may biglang dumarating na tulong: minsan voucher sa printing, minsan libre ang isang bayad sa laboratory, minsan may “anonymous” na nag-settle ng balance sa cashier. Walang pangalan, walang drama—pero laging sakto.
Sa kabilang dulo ng dagat, nag-o-overtime si Minda. Caregiver sa umaga; sa gabi, extra shift sa isa pang pasyente. Pag sumasakit ang likod, pinapahiran niya ng ointment; pag sumasakit ang mata, iipikit sandali. Ngunit sa tuwing maiisip niya si Lila na may hawak na sablay, pumapasok muli ang lakas.
“Ba’t ‘di ka magpahinga?” tanong ng kababayan niyang si Joy.
“Final sem na ni Lila,” sagot niya. “Ayokong mapuputol ang tulay sa pagitan niya at ng pangarap niya.”
Lumapit ang graduation. Dagdag gastos sa toga, sablay, invitasyon. Si Lila, nag-voice message: “Ma, kung ‘di po kaya, okay lang kahit wala kayo sa araw. Sapat na po na tumatawag kayo.”
Umupo si Minda, pinisil ang lumang panyong may burda niyang “Lila.” “Anak,” type niya, “may presensyang hindi nakikita. Pero kung may paraan, sisikapin kong makita mo ‘ko.”
Kinagabihan, tumunog ang notification ng airline: Promo Fare. Nanginig ang daliri ni Minda. Pinagdugtong-dugtong ang ipon, idinagdag ang inutang na tapang, at binili ang one-way ticket. “Joy,” bulong niya, nanginginig, “makakauwi ako.”
Isinilid niya sa maliit na kahon ang tsokolate, lumang laruan na paborito ni Lila noong bata pa, at murang pendant na hugis bituin. “Hindi ‘to mamahalin,” sabi niya sa sarili, “pero totoo.”
Araw ng graduation. Maagang gumising si Lila, inayos ang buhok, hinalikan ang larawan ng ina sa altar. “Ma, kahit saan ka man, sabayan mo ako.”
Sa campus, sabay-sabay nagmartsa ang mga estudyante. Tinawag ang pangalan ni Lila; cum laude. Pumalakpak ang crowd. Itinaas niya ang diploma at napalingon sa bleachers—at doon, sa pinakadulo, may babaeng nakaputing blouse, simpleng bag, hawak ang panyo—nakatingin, umiiyak, nakangiti.
“Ma?” napaawang ang labi ni Lila.
Matapos ang programa, sinuyod niya ang tao. Sa lilim ng acacia, nagtagpo sila. Walang paliwanag si Minda tungkol sa overtime, walang detalyeng ibinahagi sa remittance. Yakap lang.
“Anak, nandito na ‘ko,” wika niya.
“Ma… salamat. Kahit hindi ko alam, ikaw pala ‘yong laging sumasalo,” sagot ni Lila.
“Huwag mo nang bilangin,” mahinahong tugon ni Minda. “Mula ngayon, sabay tayong bibilang ng bukas.”
Kinahapunan, pritong isda at kamatis ang handa. Sa balkonahe, isinabit ni Minda ang pendant sa leeg ni Lila. “Bituin mo ‘yan,” sabi niya. “Kahit saan ka dalhin ng buhay, huwag mong kalimutang ikaw ang ilaw.”
Sa gabing iyon, sa wakas, natulog si Minda nang mahimbing—hindi dahil wala nang problema, kundi dahil narinig niya ang mahinang hilik ng anak sa kabilang silid. Presensya. Pag-uwi. Panibagong simula.
